Choroby grzybowe zbóż powodują ogromne straty w plonach. Obniżają bezpośrednio powierzchnię asymilacyjną liści i kłosów, przez co następuje zdrobnienie ziarna, a także spadek ilości ziaren w kłosach.

Choroby grzybowe zbóż

Poza tym choroby podstawy źdźbła poprzez uszkodzenie wiązek przewodzących mogą powodować wczesne zamieranie pędów zbóż. Obniżenie obsady w łanie, a także na roślinach słabiej zainfekowanych następuje spadek MTZ, co wpływa również negatywnie na późniejszy plon. Obniżka plonów w zależności od roku wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu procent. Jest uzależniona w głównej mierze od przebiegu pogody, a głównie opadów deszczu.
Wielkość strat zależy od:

• gatunku,
• odmiany,
• agrotechniki ,
• jak również przebiegu pogody i są one wyższe na plantacjach w dobrej kulturze o wysokim potencjale plonowania.

Jakie są choroby grzybowe zbóż?

Ryzyko wystąpienia chorób grzybowych wśród zbóż jest bardzo wysokie, w szczególności w okresie wegetacji. Najczęstsze z nich zostały wymienione poniżej:

• śnieć cuchnąca pszenicy,
• mączniak prawdziwy,
• rdza brunatna pszenicy,
• rdza źdźbłowa zbóż,
• septorioza plew pszenicy,
• septorioza paskowana liści,
• fuzarioza liści,
• askochytoza liści,
• brunatna plamistość liści,
• czerń zbóż,
• fuzarioza kłosów,
• głownia pyląca pszenicy,
• śnieć gładka pszenicy,
• łamliwość podstawy źdźbła,
• pleśń śniegowa,
• rdza żółta,
• rizoktonioza zbóż,
• zgorzel siewek,
• septorioza liści pszenicy,
• septorioza paskowana liści pszenicy,
• septorioza plew pszenicy,
• śnieć karłowa pszenicy,
• zgorzel podstawy źdźbła.
• rdza koronowa owsa,
• rdza karłowa jęczmienia,
• głownia pyląca jęczmienia,
• głownia zwarta jęczmienia,
• pasiastość liści jęczmienia,
• plamistość siatkowa jęczmienia.

Choroby grzybowe pszenicy

Brunatna plamistość liści pszenica ozima.

To gatunek, który w największym nasileniu infekowany jest przez grzyby patogeniczne. Dlatego też w sezonie wegetacyjnym należy poddawać ją częstym lustracjom, nawet co 2–3 dni. We wczesnych fazach rozwojowych 29–32 mogą występować na niej:

• choroby podstawy źdźbła (Łamliwość podstawy źdźbła, grzyby z rodzaju Fusarium, czy też coraz częściej Rizoktonioza),
• mączniak prawdziwy zbóż,
• rdza żółta,
• a także septorioza paskowana liści,
• oraz brunatna plamistość liści zwłaszcza na plantacjach gdzie przedplonem jest pszenica, a na powierzchni gleby jest dużo resztek pożniwnych.

Co przyczynia się do występowania chorób?

Septorioza paskowana liści w fazie 2 kolanka pszenicy.

Występowaniu tych gatunków sprzyja duża wilgotność i stosunkowo niskie temperatury 10–15 ℃, należy zwracać na nie uwagę już w fazach 25–30. Septorioza paskowana liści w latach o długiej ciepłej jesieni i wiośnie może wystąpić w dużym nasileniu już w fazie krzewienia. Zwłaszcza jeżeli występują przelotne opady deszczu (jesienią 2018 roku było sporo zarodników tego gatunku na liściach). W takich warunkach należy na nią zwrócić uwagę już w fazie 27–30, natomiast przy normalnym przebiegu pogody od fazy 32, ostatecznie można stwierdzić, iż lustracje mające na celu wykrycie tych chorób należy przeprowadzać w stadium 30–39.

Bardzo groźnym grzybem infekującym pszenicę jest Septoria nodorum (septorioza kłosów, która zasiedla kłosy i liście), rdza brunatna, a także brunatna plamistość liści DTR , które do optymalnego rozwoju potrzebują wyższych temperatur pow. 15℃, jak również dużej wilgotności powietrza (opady deszczu, a także rosy i mgły).

Kiedy wykonać lustracje plantacji?

Lustracje plantacji w celu wykrycia objawów chorobowych winny zostać przeprowadzone w stadium 37–49, a w sprzyjających dla ich rozwoju warunkach wcześniej w fazie 32–39 (patrz tab1).

Tab.1 Wpływ przebiegu pogody na  rozwój chorób grzybowych wg Landwirtschaftskammer w Munsterze.

P-Pszenica, J-Jęczmień, Z-Żyto, PZ-Pszenżyto
(x)- Zakres czynnika potrzebny do rozpoczęcia masowego rozwoju choroby
x- Zakres czynnika dla optymalnego rozwoju choroby, * Brunatna plamistość liści

Rosnący problem patogenów

W ostatnich latach wzrosło znaczenie grzybów wywołujących nekrotyczne plamistości liści takich jak:

• brunatna plamistość liści i septorioza paskowana liści.

Rdza brunatna w pszenicy.

Brunatna plamistość liści powszechnie nazywana DTR, jest patogenem bardzo niebezpiecznym ponieważ jej cykl rozwojowy jest bardzo krótki i trwa ok. 5 dni w sprzyjających dla niej warunkach. Podobnie jest z septoriozą paskowaną liści, która pomimo wolnego okresu rozwoju od kilku już lat stała się dużym problemem w ochronie roślin już nie tylko na Wyspach Brytyjskich, czy też w Niemczech, ale coraz częściej w innych krajach w tym także w Polsce. Coraz częściej stwierdza się występowanie spadku skuteczności jej zwalczania już nie tylko na preparaty z grupy strobilurin, ale następuje też bardzo szybki spadek skuteczności triazoli w stosunku do tego gatunku.

Sprawdzona profilaktyka, czyli jak zapobiegać chorobom grzybowym w zbożach

W celu poprawienia skuteczności wraca się do profilaktyki, jaką jest dobór odmian o większej odporności na tego patogena, a także dodaje się do standardowych fungicydów z grupy strobilurin i triazoli preparaty kontaktowe zawierające w swym składzie chlorotalonil np. Banko 500 SC. Ostatnio także w Polsce na szerszą skalę wykorzystuje się preparaty z grupy karboksyamidów w mieszaninach z triazolami (najlepiej z epoksykonazolem i protiokonazolem) np. Secardo a także dodaje się do nich substancje o działaniu kontaktowym takie jak chlorotalonil (Aylora+Soprano).

Zapobieganie chorobom grzybowym zbóż

Bardzo ważnym elementem skutecznej ochrony zbóż przed chorobami jest prawidłowy dobór preparatu, jego dawki a także terminu wykonania zabiegu. Co roku wielu producentów popełnia te same błędy:

• zwleka z zabiegami albo stosuje produkty niezbyt skuteczne i kiedy efekty wystąpienia chorób są silnie widoczne na roślinie, szuka sposobu ich eliminacji.

Natomiast efektywność zabiegu jest najwyższa wtedy, kiedy wykonany jest on zapobiegawczo lub interwencyjnie, ale na początku wystąpienia pierwszych objawów chorobowych.

Jakie zabiegi wykonać w celu ochrony zbóż?

Brunatna plamistość liści w fazie 2 kolanka pszenicy.

W naszym kraju w pszenicy ozimej do niedawna stosowało się dwa zabiegi fungicydami w fazach 30–32 i 49–61, jednak taka strategia w obecnej sytuacji nie sprawdza się zbyt dobrze. Częste zwilżenie liści sprzyja intensywnemu rozwojowi grzybów patogenicznych. Pierwsze infekcje na roślinach występują już jesienią i bardzo trudnym jest utrzymanie plantacji na wysokim poziomie zdrowotności do dojrzałości mlecznej ziarna (tutaj powinny być jeszcze trzy zdrowe liście). Tym bardziej do fazy dojrzałości mlecznowoskowej ziarna (tutaj winien być zdrowy min. 1 liść).

Co to jest zabieg T1, T2 i T3?

Ochrona fungicydowa zbóż obejmuje 3 podstawowe zabiegi grzybobójcze: T1, T2, T3. Zabieg T1 chroni uprawy przed chorobami podstawy źdźbła oraz patogenami, które atakują dolne liście zbóż. T1 ma na celu zwalczyć najgroźniejsze choroby po zimie. Są to: 

• mączniak prawdziwy, 
• septorioza, 
• rdza brunatna, 
• rdza żółta, 
• fuzarioza, 
• łamliwość źdźbła,
• pleśń śniegowa. 

Zabieg T1 uznajemy za konieczny – i należy go przeprowadzić jak najszybciej, optymalnie w fazie pierwszego kolanka, a czasem przy wilgotnej pogodzie wcześniej – w fazie początku strzelania w źdźbło.

Kolejny zabieg T2 rolnicy wykonują najczęściej w fazie BBCH 37–39. To faza liścia flagowego. Liść flagowy i podflagowy to ostatnie liście wykształcony przez roślinę. Wymagają ogromnej troski i bardzo skutecznej ochrony grzybowej. Są to bowiem organy asymilacyjne. Od ich niezakłóconego rozwoju zależy wielkość plonu. Zdrowe górne liście pszenicy i innych upraw zbóż dają gwarancję wysokiego plonu. Zabieg ochrony pszenicy i innych zbóż T2 zwalcza rdzę brunatną, rdzę żółtą, mączniaka prawdziwego, septoriozę paskowaną liści czy brunatną plamistość liści oraz inne groźne choroby liści.

Zabieg T3 wykonywany jest w pszenicy oraz innych zbożach po fazie kłoszenia (BBCH 51–59). Ostatni zabieg ochrony grzybobójczej w pszenicy zabezpiecza kłosy, by wydały dobrej jakości plon. Kłosy i górne liście upraw zbożowych (pszenicy ozimej) powinny być wolne od chorób grzybowych aż do fazy dojrzewania. Ostatni zabieg grzybobójczy zwalcza przede wszystkim grzyby z rodziny Fusarium i chroni zboża przed skażeniem mykotoksynami i chorobami kłosów.

Pierwszy zabieg fungicydowy w pszenicy

Z tego też powodu w wielu gospodarstwach gdzie pszenicę produkuje się intensywnie wykonuje się 3, a w mokre lata o wysokim potencjale plonowania nawet 4 zabiegi. W pierwszych zabiegach wykorzystujemy substancje aktywne z grupy triazoli takie jak np.:

• epoksykonazol (Juwel TT),
• epoksykonazol z boskalidem (Ventur)
• protiokonazol (Input),
• prochloraz (Faxer, Mondatak)

Ograniczają one grzyby wywołujące choroby podstawy źdźbła, septoriozę paskowaną liści czy też coraz częściej rdzę żółtą. We wczesnych fazach występuje też mączniak prawdziwy zbóż dlatego też do interwencyjnego jego zwalczenia stosujemy morfoliny, a w celu wydłużenia skuteczności działania jako dodatek stosuje się proquinazid (Halny).

Drugi zabieg fungicydowy w zbożach

W drugim zabiegu jest to na ogół faza 39 (czyli w pełni wykształcony liść flagowy) na najmocniejszych plantacjach wykorzystujemy karboksyamidy takie jak np. (pentiopirad, fluksapyroksad) w połączeniu z innym substancjami aktywnymi najczęściej triazolami (epoksykonazol) np. Aylora+Soprano, czy też Secardo. Jeżeli na plantacji w dużym nasileniu wystąpi brunatna plamistość liści warto do takiego zabiegu dodać propikonazol, który w tej chwili jest tanim rozwiązaniem ale bardzo przydatnym w ograniczaniu DTR.

Zabiegi fungicydowe na kłos

W zabiegach na kłos gdzie dodatkowo chronimy liście warto zabezpieczyć te organy oprócz standardowych problemów jakimi w tym okresie są septoriozy, brunatna plamistość liści czy też rdze, także przed grzybami z rodzaju Fusarium. Tutaj doskonale sprawdzają się preparaty lub ich mieszaniny zawierające w swym składzie protiokonazol, metkonazol (Caramba), tebukonazol (Buzz Ultra) czy też epoksykonazol, a także prochloraz.

Pamiętajmy, żeby tych samych triazoli nie stosować częściej aniżeli 2 razy w sezonie, karboksyamidów 1 raz a strobiluryn jako dodatki w mieszaninach z triazolami i produktami kontaktowymi (chlorotalonil) nie więcej jak 2 razy w sezonie wegetacyjnym.

Kiedy oprysk na choroby grzybowe?

Terminy oprysków na choroby w zbożach uzależnione są od tego, który zabieg w serii wykonujemy. Oprysk na T1 wykonuje się możliwie jak najszybciej – w fazie pierwszego kolanka, a jeżeli to niemożliwe – w fazie początku strzelania w źdźbło. Opryski na T2 i T3 wykonywane powinny być odpowiednio w fazie liścia flagowego i po fazie kłoszenia.

Choroby grzybowe – jęczmień

Rynchosporioza w jęczmieniu.

Bardzo groźne w uprawie tego gatunku są choroby liści takie jak:

• Mączniak prawdziwy zbóż,
• Rynchosporioza,
• Plamistość siatkowa,
• Ramularia.

Okres inkubacji tych gatunków jest bardzo krótki, dlatego też bardzo ważne są częste lustracje plantacji zwłaszcza w warunkach wilgotnej i ciepłej pogody, co w konsekwencji pozwoli na wykonanie zabiegu w optymalnym terminie.

W jakiej fazie wykonać zabieg na zwalczanie chorób grzybowych?

Mączniak i rynchosporioza występują na ogół we wcześniejszych fazach rozwojowych (29–37), natomiast ramularia i plamistość siatkowa nieco później (wyższe temperatury) w fazach 39–49. W jęczmieniu jarym pastewnym przy normalnym przebiegu pogody wystarcza na ogół jeden zabieg w fazie 37–39. W przypadku jęczmienia ozimego i jęczmienia jarego browarnego jeżeli dodatkowo występują częste opady deszczu w maju, winno się wykonać 2 zabiegi pierwszy w fazie 29–32, a drugi w fazie 49–55.

Skuteczne mieszaniny do zwalczania

Ramularia na liściach jęczmieniu.

Do pierwszych zabiegów warto wykorzystać triazole np. epoksykonazol, lub prochloraz, protiokonazol w mieszaninach plus proquinazid w celu wydłużenia efektu działania w stosunku do mączniaka, który jest sporym problemem w tym gatunku. Jako ciekawostkę chciałbym nadmienić iż do ochrony górnych liści, a zwłaszcza w zwalczaniu objawów grzyba Ramularia collo-cygni bardzo przydatny jest chlorotalonil (Banko 500 SC), który dodawany do standardowych zabiegów (najlepiej w fazie wypuszczania ości) wyraźnie poprawia skuteczność w zwalczaniu tego patogena.

Na drugi zabieg w tej uprawie doskonale sprawdza się mieszanina zbiornikowa w skład której wchodzą strobiluryna, triazol , chlorotalonil np. Fandango + Banko.

Choroby grzybowe – żyto

Do najważniejszych chorób żyta należą:

• mączniak,
• rynchosporioza,
• a także rdza brunatna i źdźbłowa.

Choroby grzybowe – pszenżyto

W pszenżycie występują następujące grzyby patogeniczne wywołujące:

• mączniaka,
• rdze a zwłaszcza żółtą,
• rynchosporioze,
• septorioze,
• a także grzyby z rodzaju fuzarium.

Częste zwilżenie liści sprzyja intensywnemu rozwojowi grzybów patogenicznych.

W ostatnich latach w tych gatunkach na intensywnych plantacjach wykonuje się dwa, a nawet trzy zabiegi (w mokrym 2017 roku idealny układ). Gdzie pierwszy w fazach 28–32 (mączniak, rynchosporioza, septoriozy, choroby podstawy źdźbła, rdza żółta). Drugi w fazach 55–61 (rdze, septoriozy), poza tym w mokrym roku robimy dodatkowy zabieg po przekwitnięciu wraz z insektycydem zwalczającym np. mszyce czy też wciornastki.

W przypadku pszenżyta gdzie istnieje ryzyko wystąpienia grzybów z rodzaju Fusarium, zabieg fungicydowy należy wykonać po wykłoszeniu tego gatunku na początku kwitnienia. Pamiętając jednak ostatnie dwa lata, gdzie bardzo mocno wystąpiła rdza żółta. Zwłaszcza na plantacjach pszenżyta należy szybko reagować przed lub na początku jej wystąpienia.

Czas gra rolę

Jeżeli nie zareagujemy na czas to będziemy mieli podobne objawy jak w wielu rejonach w Polsce zarówno w roku 2017 jak i 2018, gdzie w pierwszej dekadzie do połowy czerwca nie było już na pszenżytach liści, co w konsekwencji wydatnie obniżyło plony nawet o 50% i więcej. Do pierwszych zabiegów wykorzystujemy triazole z morfolinami i np. proquinazid w celu wydłużenia ochrony przed mączniakiem plus np. strobiluryny (bardzo dobre rozwiązanie tutaj to Juwel+Tenore, Juwel+Faxer, Artemis, Capalo). Na kłos strobiluryny plus triazole takie jak tebukonazol, metkonazol, czy też epoksykonazol np. Fandango+Buzz Ultra, Juwel TT+Buzz Ultra.

Ochrona zbóż przed chorobami grzybowymi

Podstawą w podejmowaniu decyzji dotyczących ochrony zbóż przed chorobami winny być częste lustracje pól (minimum 2–3 razy w tygodniu od fazy 29–32). Obserwacja prognozy pogody, a także trafna diagnoza i ocena zagrożenia przez poszczególne patogeny. Dopiero po ocenieniu zagrożenia dobieramy właściwe preparaty, ich dawkę, a także termin wykonania zabiegu. Tylko profesjonalne podejście do ochrony fungicydami zbóż gwarantuje dobrą skuteczność w zwalczaniu chorób, a co z tym związane wysoki plon i dochodowość z hektara. Bardzo przydatni w tej kwestii są wykwalifikowani doradcy, których w firmie PROCAM nie brakuje, dlatego też zachęcam Państwa do korzystania z ich wiedzy na polach w okresie wegetacji.

Źródła

Byrdy S., Krawiec S., Laszcz E., Kubis M., Uzasadnienie potrzeby prowadzenia kompleksowej ochrony zbóż. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. 1989, 363. [Google Scholar]

Gorska-Poczopko J., Ptaszkowska J., Struktura chemiczna a aktywność biologiczna fungicydów triazolowych. Zeszyty Problemowe Postępu Nauk Rolniczych. 1988, 371. [Google Scholar]

Hampel M., Metody zapobiegania odporności grzybów na fungicydy stosowane w uprawie zbóż. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. 1988, 371. [Google Scholar]

Jaczewska A., Jańczak C., Skuteczność działania fungicydów z grupy triazoli w zwalczaniu chorób zbóż. Zeszyty Problemowe Postępu Nauk Rolniczych. 1988, 371. [Google Scholar]

Pokacka Z., Mechanizmy działania fungicydów stosowanych do ochrony zbóż przed chorobami. Prace Naukowe Instytutu Ochrony Roślin. 1983, 25 (2). [Google Scholar]

Wachowska U., Goriewa K., Duba A., Charakterystyka grup fungicydów i induktorów odporności stosowanych w ograniczaniu występowania patogenów zbóż. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. 2017, 589. [Google Scholar]